Popiel (Chosciak Popiel) Pawel (1807-1892), ziemianin, publicysta i polityk konserwatywny, konserwator zabytkow. Ur. 21 VII w Krakowie, byl wnukiem Pawla, kasztelana sandomierskiego (zob.), najstarszym synem Konstantego (zob. o nim notke przy ojcu) i Zofii z Badenich (zm. 1859), bratankiem Onufrego (zob.), bratem Wincentego (zob.). Uczyl sie zrazu w domu, w r. 1822 wstapil do Gimnazjum Sw. Anny i w r. 1823 zdal mature z odznaczeniem. W 1. 1823 -7 studiowal prawo na Uniw. Warsz.; w domu dziadka, ministra Marcina Badeniego, poznal,"co tylko owczesna Polska miala najznakomitszego". Nastepnie spedzil trzy lata we Francji, zwiedzajac takze Szwajcarie i Anglie, dorywczo studiujac, obracajac sie w arystokratycznych kolach polskich i miejscowych. Latem 1829 bawil w La Chesnaie u ksiedza F. Lamennais'go, ktory umocnil go w przekonaniach katolickich. Wrociwszy do Warszawy, podjal sluzbe w Komisji Rzadowej Oswiecenia; przygotowal do druku serie listow przeciw instytucji rozwodow, ale nie dopuscila ich do druku cenzura.

Wybuch powstania 29 XI 1830 P. uznal za katastrofe; 3 XII wraz z Aleksandrem Wielopolskim usilowal zorganizowac Tow. Obywatelskie, konkurecyjne wobec rewolucyjnego "klubu". Pomysl ten upadl nastepnego dnia, gdy "klub" zostal rozpedzony. Od lutego do maja 1831 Popiel sluzyl na ochotnika jako prosty ulan w tzw. szwadronach poznanskich, uczestniczyl 1-IV w pamietnej szarzy szosa brzeska na Dembe Wiekie (w powstaniu walczyli tez jego bracia Ludwik i Waclaw). Przed Ostroleka zostal Popiel odwolany z wojska do Ministerstwa Spraw Zagranicznych, gdzie ukladal korespondencje dla prasy niemieckiej. W dn. 6-IX asystowal biernie, i tym razem na ochotnika, 3 szwadronowi krakusow w bitwie o Warszawe. Odstepowal z wojskiem az po Brodnice, nastepnie osiadl w Krakowie; otrzymal od ojca kamienice przy ul. Sw, Jana (obecnie nr. 20), a od matki niewielki majatek podkrakowski Ruszcze. Dopiero w roku 1840 uzyskal prawo powrotu do Krolestwa, gdzie wzial za zona (21-VII-1833), Emilia z Soltykow, dobra Kurozweki (pow. stopnicki), a po smierci tesciowej (1856) takze pobliska Wojcze. W roku 1833 wraz z Antonim Z. Helclem i Konstantym Swidzinskim, zlozyl Popiel "Memorial do trzech dworow w obronie UJ", w ktorym postulowal swobodne wybory profesorow, natomiast wypowiadal sie przeciw liberalizmowi politycznemu. W tym roku trafil do niego emisariusz Adama Czartoryskiego Jozef Swirski. Popiel nie wstapil formalnie do Zwiazku Jednosci Narodowej, ale mu tez nie odmowil poparcia; ks. Adam w nastepnych latach zaliczal go do swoich mezow zaufania. Mial tez Popiel udzial w przemycie do Krakowa patriotycznej literatury emigracyjnej. Gospodarzyl w Ruszczy, piastujac w gminie funkcje sedziego pokoju. Od roku 1840 mieszkal w Kurozwekach, ale czesto przebywal i w Krakowie. Tu przezyl powstanie 1846 roku. Zlamany kleska "rzezi" galicyjskiej nosil sie z mysla wyprzedania dobr polskich i przeniesienia sie do Francji. Jest slad, ze posredniczyl pomiedzy A.Z. Helclem a Wielopolskim, gdy ten ostatni ukladal swoj glosny list do K. Metternicha. W dniu 19-IV-1848, w momencie szczytowym rewolucji, gdy demokraci starali sie zmusic posiadajaca szlachte do darowania chlopom panszczyzny, Popiel na zebraniu ziemian obwodu krakowskiego przedstawil projekt uchylenia panszczyzny i czynszow, ale za ich wykupem przez chlopow na warunkach ulgowych. Inicjatywa okazala sie spozniona wobec zniesienia panszczyzny dekretem cesarskim. W czasie rozruchu 26-IV w Krakowie Popiel z narazeniem zycia przeciwdzialal stawianiu barykad. W jesieni tego roku nalezal w Krakowie do grona zalozycieli konserwatywnego dziennika "Czas" i zostal jego pierwszym redaktorem. Usunal sie z redakcji w roku 1851 gdy Maurycy Mann, Walerian Kalinka i inni koledzy zakwestionowali jego wystapienie wobec przybylegodo Krakowa cesarza Franciszka Jozefa, nazbyt ich zdaniem lojalistyczne. W rok potem Popiel oglosil anonimowo w Berlinie list otwarty do tegoz cesarza, ostro potepiajac trzymanie w wiezieniu bez sadu Adama Potockiego. Akcjonaruiszem "Czasu" pozostal Popiel do smierci, wywierajac ta droga istotny wplyw na taktyke biezaca obozu konserwatywnego.

W latach 1848-53 zasiadal Popiel w krakowskiej Radzie Miejskiej, gdzie glownie zabieral glos w sprawach budzetowych. W roku 1853 mianowany zostal konserwatorem zabytkow Krakowa i okregu, pelnil te funkcje formalnie lat siedemnascie, de facto zas jeszcze dluzej. Byl inicjatorem powstania Kolka Milosnikow Sztuki. Pracowal tez w oddziele archeologii i sztuk pieknych Towarzystwa Naukowego Krakowskiego (od roku 1858 az do czasu wybudowania gmachu Towarzystwa przy ulicy Slawkowskiej, zbiory Towarzystwa znajdowaly sie w domu Popiela, odbywaly sie tam tez posiedzenia naukowe). Polozyl istotne zaslugi kolo inwentaryzacji zabytkow krakowskich po wielkim pozarze miasta w roku 1850, wlozyl duzo osbistego trudu w odbudowe kosciola Dominikanow (jako przewodniczacy komitetu odbudowy), w restauracje kosciola Najswietszej Marii Panny – w tym oltarza Wita Stwosza oraz prezbiterium – kaplicy swietokrzyskiej i grobowca Kazimierza Wielkiego w katedrze Wawelskiej, restauracje Collegium Maius i wielu innych obiektow. Przyczynil sie do uchronienia od zniszczenia Bramy Florianskiej i wiezy ratuszowej. Reprezentowal nowatorska wtedy koncepcje trzymania sie pierwotnego ksztaltu zabytku jako dokumentu epoki bez "puryfikowania" gotyckiego stylu. Zajmowal sie sprawa uregulowania stosunku konserwatora do wladz duchownych i swieckich. Pomagal tez przy organizowaniu wystaw archeologicznych, wpoldzialal przy zakladaniu Muzeum Narodowego i ukladaniu jego statutu. Po roku 1880 zasiadal tez w komitecie budowy pomnika Adama Mickiewicza w Krakowie. W roku 1860 Popiel jezdzil do Wloch dla ratowania syna, ktory sluzac ochotniczo w armii papieskiej dostal sie do niewoli przy kapitulacji Ankony. Z tytulu posiadanych Kurozwek nalezal od 1859 roku do Towarzystwa Rolniczego, w ktorym szedl za wskazaniami Andrzeja Zamoyskiego. W koncy stycznia 1861 w Nysie przygotowal ostry w tonie projekt adresu do cara, ktorego zareprezentowania potem poniechal, nie podpisujac rownoczesnie adresu margrabiego Wielopolskiego. Jak pisal w "Pamietnikach", doszedl do zgodnego z A. Zamoyskim wniosku, ze "kazdy adres w tej chwili bylby niebezpieczny, a Wielopolskiego niemozebny". Uczestniczyl w ostatniej sesji Towarzystwa w lutym 1861 i byl w Warszawie swiadkiem smierci pierwszych pieciu poleglych. Powrocil do Krakowa przed ich pogrzebem. Nie przystapil ostatecznie do organizacji "bialej", ale nie poparl tez Wielopolskiego. Twierdzil, ze nalezy korzystac z reform margrabiego, ale sie z nim nie wiazac. W lutym 1862 udal sie do Warszawy dla zorientowania sie w stanowisku nowego arcybiskupa Zygmunta Felinskiego; nastepnie jezdzil do Rzymu dla zdania sprawy Piusowi IX i kardynalowi G. Antonellemu z sytuacji kosciola w Polsce. Ostrzegl zwlaszcza Rzym przed pochopnoscia ukladow z caratem. Zaskoczony przez wybuch powstania 1963 roku, staral sie w koncu stycznia wstrzymac studentow krakowskich od wymarszu w pole. W poczatkach lutego na zebraniu ziemianskim w Zborowie w powiecie stopnickim, rzucil mysl, ze szlachta powinna z ludem wiejskim stanac przeciwko ruchowi – co w danej chwili nie bylo wykonalne. Przed ciagnacym na Staszow Marianem Langiewiczem Popiel usunal sie z Kurozwek do drugiego majatku Wojczy, ale juz wtedy odczuwal, ze wobec lejacej sie krwi nie moze trwac w biernosci. W poczatku marca pojechal do Warszawy, gdzie "biali" przywodcy zastanawiali sie wlasnie, czy maja podac sie do dymisji z Rady Stanu. Popiel obiecal im sprawdzic osobiscie w Paryzu, czego oczekuje od Polakow rzad francuski. Dopelnil tej misji 12-20 III. Chlodno przyjety w Hotelu Lambert, nie dopuszczony do ministra E. Drouyn de Lhuys, widzial sie z Aleksandrem Walewskim, ktory go wrecz sklamal, zareczajac o pelnym zaangazowaniu Napoleona III w sprawe niepodleglosci Polski. Wrocil wiec Popiel do Krakowa gotow popierac powstanie, ale pod warunkiem ocalenia Rzadu Narodowego i ustanowienia wladzy wylacznie "bialej". W tym duchu przemawial 5-IV w Krakowie na zebraniu ziemian ze swego wojewodztwa, ale nie zyskal poparcia; rowniez Kalinka pouczyl go listownie, ze jezeli szlachta chce zachowac wplyw na losy kraju, winna przystapic do ruchu bez stawiania warunkow.

Z pieciu synow Popiela dwaj odmowili udzialu w powstaniu; trzeci kierowal sie na ksiedza. Jan, drugi z rzedu, w porozumieniu z ojcem objal dowodztwo oddzialu, najmlodszy Waclaw poszedl bic sie wbrew woli rodzicow. W palacu kurozweckim czynny byl szpital dla rannych powstancow. Skadinad Popiel chwalil sie po klesce, ze wbrew dekretom Rady Narodowej i grozbie wyroku smierci pobral czynsz od miejscowych chlopow. Pod data 25 VII 1864 oglosil anonimowo w Lipsku "Kilka slow z powodu odezwy ks. Adama Sapiehy", obszerny pamflet potepiajacy powstanie narzucone krajowi przez "czerwonych", ktore musialo sie zakonczyc kleska. Ziemianstwo Krolewstwa – tak brzmiala konkluzja broszury – winno pogodzic sie z losem, zrezygnowac z rojen o niepodleglosci i zajac sie obrona wlasnych interesow zagrozonych przez carska reforme uwlaszczeniowa. Pismo to przeszlo w Galicji niezauwazone; odnotowal je z aprobata namiestnik T. Berg. Dla tegoz Berga przeznaczyl Popiel druga broszure, takze anonimowa: "Le prince Czerkaski. Etude psychologique et politique" (Lipsk 1866). Pietnowal w niej przewrotna, antyspoleczna, jego zdaniem, polityke Komitetu Urzadzajacego w sprawie agrarnej i sprawie wyznaniowej. Wczesniej (1865) i tym razem z odkryta przylbica wystapil Popiel z listem (otwartym) "Do ksiecia Jerzego Lubomirskiego" (Kr.), stawiajac program ugodowy dla Galicji: zaniechac dazen niepodleglosciowych, odciac sie od tych politykow, ktorzy splamili sie udzialem w spiskach, wznowic legalne zabiegi o autonomie prowincji. To wlasnie wystapienie dalo poczatek goracej debacie, ktora w grudniu 1866 roku zamknela sie adresem sejmowym: "Przy tobie, Najjasniejszy Panie, stoimy i stac chcemy". Popiel byl czynny poza sejmen, i to dosc skutecznie; on to mi.in. pozyskal dla koncepcji ugody Jozefa Szujskiego. Nieufny wobec dyplomatycznych planow Hotelu Lambert, austriackiego rozwiazania kwestii polskiej, jeszcze w marcu 1867 opowiedzial sie przeciw dualizmowi, za wspolna z Czechami opozycja (broszura: "Austria, monarchia federalna" cz. 1-3 Kr.). Pozostal bierny w czasie kampanii "rezolucyjnej" W czerwcu 1869, w zwiazku z prowadzonymi od roku 1866 pracami konserwatorskimi, dokonal na Wawelu odkrycia zwlok Kazimierza Wielkiego. Usilowal ograniczyc rozmiary wywolanych przez to zdarzenie demonstracji, przec co sciagnal na siebie fale atakow ze strony lewicy. Przeciwny demonstracjom patriotycznym, ocenil jednak krytycznie zwrocona przeciw nim "Teke Stanczyka"; jej autorom nigdy nie darowal udzialu we wladzach powstanczych, w ogole mial im za zle oportunizm, bral taktu i poki mogl, niedpouszczal ich do redakcji "Czasu". W swoich Pamietnikach sceptycznie ocenil probe zastapienia tzw. "partii krakowskiej" przez koterie stanczykow. Ich zdolnosci, zamiary i rezultaty pracy – pisal – nalezy uznac, nie zapominajac o wadach, z ktorych podstawowa bylo dazenie, "aby dobro, ktorego sumiennie pragneli, dzialo sie tylko przez nich. Szersza charakterystyke polityki stanczykow zaprezentowal Popiel w napisanym w roku 1885 dla "PrzegladuPowszechnego" w artykule W druga rocznice smierci J. Szujskiego Ze swej strony, Stanislaw Kozmian przypisywal Popielowi "dar niewczesnego odzywania sie; byl czas w ktorym dosc bylo powiedziec, ze pomysl wyszedl od Popiela, azeby go uniemozebnic". W roku 1866 w broszurze 12ty grudnia 1866 – kilka slow przez Pawla Popiela (Kr.) poparl ultramontanow w kwestii wladzy swieckiej papieza krytykujac decyzje opuszczenia Rzymu przez garnizon francuski. Starania Wlochow o inkorporacje Rzymu prezentowal jako walke z katolicyzmem. W roku 1870 w napisanym dla "Czasu" artykule Hrabia Karol Montallembert (odb. Kr.) prezentowal czytelnikowi galicyjskiemu sytuacje we francuskim ruchu katolickim, omawiajac rownoczesnie geneze europejskiegoultramontanizmu. W roku 1883 opublikowal artykul poswiecony glownemu dzialaczowi europejskiego ultramontanizmu L. Veuillotowi. Veiillot – pisal krytycznie – rozbil jednosc katolikow francuskich, stworzyl fanatyczna frakcje klerykalow "bardziej papieskich niz sam papiez".

W roku 1873 Popiel przekazal synom majatki w Krolestwie, sam zas odtad juz na stale przebywal w Ruszczy lub w Krakowie, gdzie w swoim domu na meskich czwartkowych zebraniach przewodzil w dysputach na tematy artystyczne i swiatopogladowe. Pozostawal czlowiekiem prywatnym, poza uczestnictwem we wladzach krakowskich Towarzystw: Rolniczego, Kredytowego i Przyjaciol Sztuk Pieknych; byl tez Prezesem Tow. Sw. Wincentego. Akademia Umiejetnosci powolala go 23-XII-1872 na czlonka nadzwyczajnego, byl wowczas jednym z zalozycieli Komisjii Historii Sztuki przy AU. Uzwyczajnienie tej kandydatury, rzekomo zbyt politycznej, storpedowal w roku 1891 Stanislaw Smolka. Pozno, dopiero w siedemdziesiatym roku zycia (luty 1876) Popiel wszedl do Sejmu Krajowego w wyborach uzupelniajacych z okregu krakowskiego wiekszej wlasnosci i ponownie w rok potem, w wyborach nowej kadencji. Na plenum wystepowal rzadko, ale byl dosc czynny w komisji administracyjnej w zwiazku z lansowana pzrez konserwatystow krakowskich mysla zaprowadzenia gminy zbiorowej. Nie wahal sie odzywac sie w sprawach niepopularnych: przeciwko powiekszeniu liczby poslow z miast, przeciw kredytom na melioracje rolne, przeciw ograniczaniu podzielnosci gruntow chlopskich, natomiast za oddaniem w rece kleru ksztalcenia nauczycieli ludowych. Poparl skutecznie projekt zbudowania gmachu sejmowego we Lwowie; przy uchwalaniu subwencji krajowej dla teatrow kilkakrotnie domagal sie, aby scena "nie grala na najgrubszych i najgorszych namietnosciach". Nie ukrywal tez niecheci do Zydow, ktorych oskarzal o to, ze wykorzystuja na niekorzysc chrzescijan przyznane sobie niedawno rownouprawnienie. Wyczulony bardziej niz kiedykolwiek na niebezpieczenstwo odnowienia sie konspiracji Popiel potepil w broszurze: Do moich wyborcow z 20-X-1877 (Kr.) niedoszly projekt adresu sejmowego, w ktorym chciano prosic cesarza o zajecie sie sprawa polska. Toczyla sie wlasnie wojna rosyjsko-turecka, galicyjscy spiskowcy roznej masci ludzili sie nadziejami na pomoc turecka, angielska, austriacka dla Polski. Protest Popiela wywolal burze namietnych atakow z kol demokratycznych, przypisano mu tez inna, anonimowa broszure pt. "Na jaw!" (P. 1878), ktorej autor ujawnial i potepial odnowiona w trzech zaborach organizacje tajna. Akt ten zyskal uznanie "Czasu" jako "szlachetna denuncjacja", ale Popiel do autorstwa sie nie przyznal. W Pamietnikach podal sie za autora innego anonimowego tekstu, tzw. Expose, przeznaczonego dla delegatow mocarstw na kongres berlinski. Expose bylo oferta wspolpracy konserwatystow polskich z trzema zaborcami – przeciw obozowi rewolucji. Pozostalo bez odpowiedzi. W roku 1880 wital w imieniu szlachty galicyjskiej Franciszka Jozefa w Krakowie, a w memorialach do cesarza wskazywal na potrzebe rozluznienia zwiazku z Niemcami, a zaciesnienia z Rosja.

W pamietnej debacie sejmowej 1881 roku nad reforma Galicji, Popiel zapisany do glosu, nie dotarl na trybune wskutek spoznionej pory i odbioru mowcow generalnych. Zniechecony tym pominieciem oraz upadkiem projektu reformy, zlozyl mandat przed koncem kadencji; wycofal sie tez z krakowskiej Rady Powiatowej, w ktorej zasiadal w latach 1877-1883. W roku 1882 zajal stanowisko w kwestii ukrainskiej w 2 listach otwartych do Stanislawa Polanowskiego. Panslawistow i socjalistow ukrainskich – twierdzil – winna scigac wladza rzadowa; w ogole jednak "Rusinom" zapewnic trzeba korzystanie z rownych praw, ktore sie im naleza, bez polonizowania i latynizowania. W tym roku po przejsciu na prawoslawie gminy Hniliczki w Galicji Wschodniej Popiel osobiscie przedstawil grozace monarchii niebezpieczenstwo schizmy. Anonimowo oglosil tez broszure: Considerations sur l’etat de l’Eglise en Pologne a l’occasion de l’attentat du 13 mars (Lipsk 1881). Tu znow wywodzil, ze Aleksandra II zgladzily te same zlowieszcze sily, ktore przesladowaly Kosciol i szlachte na ziemiach polskich. W roku 1885 w poufnym memoriale ostrzegal Franciszka Jozefa przed konfliktem z Rosja, w ktorym, jak twierdzil, na Polakow nie powinien liczyc. Na proces krakowski Ludwika Warynskiego zareagowal broszura Choroba wieku (Kr. 1880), z ktorej pokpiwali sobie socjalisci emigracyjni. Na krotko przed smiercia oskarzyl raz jeszcze "stronnictwo anarchii" tj. Demokratow lwowskich, o niewczesne podsycanie patriotycznych nastrojow (Slowo w dlugoletniej rozprawie, "Przeglad Polski" i odb. Kr. 1892). Aktywny umyslowo az do poznego wieku, publikowal rozbiory ksiazek i fragmenty wspomnien. Interesowal sie geneza Konstytucji 3 maja, udzielal tez Kalince dokumentow ze znacznej czesci archiwum Stanislawa Augusta, ktora odziedziczyl po dziadku Badenim (obecnie tzw. Zbior Popielow w AGAD). Za kulisami oddzialywal takze na rozne posuniecia polskie w Watykanie. Uhonorowany przez Wieden tytulem ekscelencji, nie piastujacy zadnej funkcji urzedowej, byl dla konserwatystow osobistoscia czczona, ale nie bardzo sluchana, "Do starosci swojej stal posrod spoleczenstwa nieufnego i niechetnego" – pisal gleboko sznujacy Popiela Stanislaw Tarnowski. W roku 1890 Popiel otrzymal honorowe obywatelstwo miasta Krakowa. Zmarl po dluzszej chorobie w Krakowie 6-III-1892 i zostal pochowany przy kosciele w Ruszczy. W lewej nawie kosciola Najsw. Panny Marii w Krakowie, z inicjatywy przyjaciol, umieszczono w roku 1895 plyte brazowa z plaskorzezbowym portretem Popiela w polskim stroju (dluta Piusa Welonskiego). Rodzina wydala drukiem 63 jego publicystycznych pozycji (Pisma, Kr. 1893, 2 tomy), nastepnie zas Pamietniki (1807-1892) (Kr. 1927) spisane w latach 1879-1892 jezykiem zwiezlym, dosadnym, miejscami namietnym.

Akwarela Popiela P. Michalowkiego w : Muz. Narod. W W.; Portret (olej.) K. Pochwalskiego w : Muz. Narod. W Kr.; - Fot. W Inst. Hist. Sztuki UJ i w Muz. Wojska Pol.skiego; Inne podobne w Pamietnikach; - Estreicher w XIX; Nowy Korbut, XV; Gerber R., Studenci Uniwersytetu Warszawskiego 1808-1831, Wr. 1977; Nieciowa Czlonkowie Auoraz PAU; - Bartoszewicz K., Rok 1863, Kr. 1895 – 6 i 12, 47-59, 76-9, II 167-8; Bieniarzowna J., Z dziejow liberalnego i konspiarcyjnego Krakowa, Kr. 1948; Buszko J., Uroczystosci kazimierzowskie na Wawelu w r. 1869, Kr. 1970; Chmiel A., Domy krakowskie - Ulica sw. Jana, "Bibl. Krak." 1924 nr 61-2; Demel J., Stosunki gospodarcze i spoleczne Krakowa w l. 1846-1853, Kr. 1951; tozw l. 1853-66, W r. 1958; Debicki L., Pawel Chosciak Popiel, Kr. 1892; Feldman W., Dzieje polskiej mysli politycznej, W 1933; tenze, Stronnictwa i programy polityczne w Galicji, Kr. 1907 i 45, 107, 110, 112, 115, 116, 120, 124-7, 134, 142, 149, 151, 162, 164, 178, 184, 186, II 110-64; Forst-Battaglia J., Pawel Popiel w : Tworcy polskiej mysli politycznej, Wr. 1978; Frycz J., Restauracja i konserwacja zabytkow architektury w Polsce, W 1975; Haecker E., Historia socjalizmu w galicji, Kr. 1933 s. 248-50; Handelsman M., Adam Czartoryski, W 1948 I; Homola Dzikowska I., Mikolaj Zyblikiewicz (1823-1887), Wr. 1964; Kieniewicz S., Adam Sapieha, Lw. 1939; tenze, Konserwatysta niedostatecznie znany (w druku); tenze, Sprawa wloscianska w powstaniu styczniowym, Wr. 1953; Kozmian S., Rok 1863, W. 1903 i 57-8, 73-4; Krol M., Konserwatysci krakowscy 1831-1865, "Arch. Hist. Filoz.i Mysli Spol." T. 19; 1973 s. 175-206; Lisicki H., Antoni Zygmunt Helcel, Lw. 1882 i 154, 238, 361, 381; Ludwikowski R., Szkice na temat galicyjskich ruchow i mysli politycznej, W 1980; Lozinski B., Agenor Goluchowski w pierwszytm okresie rzadow swoich, Lw. 1901; Morawski K.M., Mentorzy mlodych dni w: Ksiega pamiatkowa na 90-lecie dziennika "czas" W. 1938 s 48; Moszynski J., Obrachunek z rzecza p. S. Kozmiana, Kr. 1895 s. 25-7, 66-7; Popiel P. (wnuk) Rodzina Popielow…, Kr. 1936 s. 48-70, 69 (fot.) 129-131; Prasa polska w l. 1661-1864, W. 1876 Skalkowski A., Aleksander Wielopolski, P. 1947 II; Sokolowski M., Luszczkiewicz W., Pawel Popiel (1807-1892) Kr. 1893 (podob.); Spor o historyczna szkole krakowska, Kr. 1972; Tokarz W., Krakow w poczatkach powstania styczniowego, Kr. 1915; Zajewski W., Walki wewnetrzne ugrupowan politycznych w powstaniu listopadowym, Gd. 1967; Zdrada J., Zmierzch Czartoryskich, W. 1969; - Chlopi i sprawa polska w powstaniu styczniowym, Wr. 1962; Hechel F., Krakow i ziemia krakowska w okresie Wiosny Ludow, Wr. 1950; Janowski J.N., Notatki autobiograficzne, Wr. 1950; Kapitan i dwie panny. Krakowskie pamietniki z XIX w., Kr. 1980; Kieniewicz S., List sprzed stulecia, "Tyg. Powszechny" 1980 nr z 23 III; Kozmian A.E., Listy, Lw. 1894 III 131-2, IV 603; Kozmian S., Pisma polityczne, Kr. 1903 s 156-7; Krasinski E., Gawedy o przedwojennej Warszawie, W. 1936 s 71.; Kraszewski J.I., Zroku 1869 rachunki, P. 1870 s 301-2; Kronenberg L., Listy do M. Walogorskiego, Wr. 1955’ Listy o Adamie Mickiewiczu, Wyd. Z. Jablonski, "Roczn. B. PAN" t. 1; 1957; Popiel J., Wies dawna a dzisiejsza, "Przgl. Pol." T. 1: 1910 s 280-1’ Prasa tajna, III; Roztworowska J., Zycie i wyjatki z listow Emilii z Soltykow Popielowej, Kr. 1925; Sasiedzki A., Sprawy zywotne, Popielowie, myszy i rzeczywistosc, Berlin 1880; Schematyzmy Krol. Galicji, 1851-85; Skapski A., Filipowski A., Krzyzanowski S., Nadziei promienie, Kr. 1978; Spraw. Stenogr. Sejmu galicyjskiego, 1876-1881; Zaleski J.B. Korespondencja, Lw. 1903 IV; Zaleski S. (Swiatlomir), Ciemnota w Galicji, Lw. 1904 s. 51; [Zamoyski W.] Jeneral zamoyski, P. 1914 III; Zeromski S., Listy do henryka Bukowskiego, W. 1975 – "Gaz. Lwow." 1892 nr 54 - B. Akad. Nauk USSR we Lw.; Dzieduszyccy VIII 161-162 (mikrofilm w IH PAN); B. Czart.: rkp. 5313, 5592, 5683, 5689, ew. 966; B. Jag.: rkp. 4282, 8077, 8698, akc. 17/60, 24/69, 621/75, 576/73, 50/79; B. Narod.: 5992, 7028; B. Ossol.: rkp. 6531, 7243, 11787, 11789, 12009, 12269, 12911; B.PAN w Kr.: rkp. 1829, 1838, 1990, 7617-7622, 7140-7144, 7966, 8955.